Hıristiyanlık İnancının Tasvir Biçimi Olarak İkonalar

[Eros]

Konuya ikonanın ne olduğunu anlatarak başlamak istiyoruz. Sözlük anlamı bakımından ele alırsak kutsal sayılan kişi ve olayların; duvar, mozaik veya ahşap üzerine yapılmış temsili resimleridir. Bu resimlerin boya malzemesiyle yapım tekniğine bakıldığında yaş sıva üzerine kök boya ile yapılan bir teknik olan freskler veya kuru sıva üzerine yapılan bir teknik olan temperalar olarak iki grupta karşımıza çıkar. Kiliselerin asıl ibadet alanını sınırlandıran parapet olan İkonostasis de barındırdığı zengin ikona içerikleriyle adını buradan alır.

İkona aslında Doğu Roma İmparatorluğu’nun yarattığı bir tarzdır. İstanbul’dan Batı’ya ve Doğu’ya yayılmıştır. İkona yapımı çok hızlı bir gelişim gösterdiğinden aslında Bizans resim sanatı Hıristiyan resminin öncülüğünü yapmıştır. Bizans İmparatorluğu’nun kuruluşundan İstanbul’un fethine kadar geçen süre içerisinde İstanbul ikona yapımının merkezi olmuştur.

İkonalar, kilisenin ve şehrin din anlayışı ile sosyal yönetimini yansıtan birer aracı olmuştur aslında. Tarihçe olarak ele alındığında başlangıçta bu tasvirler ağaç üzerine tutkal boya veya mum cila ile resmedilmiştir. Daha sonra Hıristiyanlık kiliselerinin vazgeçilmez bir simgesi haline gelerek tüm kiliselerde benzer şekilde yapılmaya devam edildiler. Kiliselerin var oluşundan bu yana İncil sahneleri, İsa’nın yanında yer alan azizler ve Meryem tasvirleri ikonaların vazgeçilmez temaları olmuştur. Ayrıca bir konuya dikkatinizi çekmek istiyoruz, ikonalarda kişilerin başlarının arkasında bir daire yer alır. Buna “Hâle” denir ve bu hâleler, kişilerin kutsallığını yansıtmaktadır. Ayrıca, bu ikonalarda yalnızca İsa tasvirlerinin hâlelerinde haç işaretiyle karşılaşıyoruz.

İsterseniz şimdi birkaç temel ikonayı inceleyelim.

Yukarıdaki ikona Maestà olarak anılıyor. Bu ikonanın yaratıcısı Duccio Di Buoninsegna’dır ve Yüce Bakire Meryem ile ilgili bu sanat eseri Siena Katedrali’nin yüksek sunağı için mihrap arkası olarak çizilmiştir. Bu resmin yerine yerleştirildiği tören 1311 yılında Hıristiyan halk ile beraber gerçekleştirilmiştir. “Maestà” aslında kutsal bir heyet ortasında oturan Bakire ve Çocuk tasvirlerinin betimlendiği kompozisyona verilen addır. Bu kompozisyon aslında İtalya’nın 13. yüzyılında fazlaca revaçtadır ve aslında Duccio’nun yaptığı bu resim, bunu bir akım olarak geliştirmekte öncü olmuştur. Arka plân altın rengindedir, klasik Bakire ve kucağında taşıdığı çocuk kompozisyonda tam merkezde, süslü bir taht üzerinde yerini almıştır. Merkezdeki heyetin üstünde 12 havariden 10 tanesinin portreleri yer alır. Tahtın en yakınında meleklerin ve Siena’nın dört koruyucu azizi olan Ansano, Savino, Crescenzio ve Vittore başta olmak üzere önemli azizlerin yer alması biraz hiyerarşik bir durumun göstergesidir. Bu Maestà aslında şehrin kimliğini de temsil etme konusunda bir aracı olmuştur. Dört koruyucu aziz ön plânda ve diz çökmüş haldelerdir. Resimde yer alan tahtın altında yer alan yazıdan anlaşıldığı kadarıyla  Siena’ya barış ve ressama ömür bağışlanması istenmiştir.

Biraz da ülkemizin topraklarındaki önemli sembolik ifadelere sahip ikonaları incelemek istiyoruz. Yukarıdaki ikona, günümüzde Kariye Müzesinde üst örtüde yer alan “Son Yargı” ikonası. Bu ikona, tonozlu üst örtüde yer alıyor. Dairesel kompozisyonun merkezinde, yani tonozun tam ortasında “Gökyüzünün dürülmesi” sahnesi bulunuyor. Ve bu sahnenin çevresindeki seçilmişlerin koroları daire biçiminde tüm kompozisyonu çevreliyor. Bu gökyüzü rulosu bir melek tarafından taşınıyor ve beyaz renkte boyanmış, altın yaldızlarla bezenmiş. Bu rulo, zamanın sonu geldiğinde göklerin dürülerek toplanacağını sembolize eder. Melek dürdüğü bu gökleri iki eliyle başının üstünde taşımaktadır ve gökyüzünde altın yaldızdan yıldızlar, güneş ve ay tasvir edilmiştir.

Asıl sahne olan yargı sahnesinde merkezi figür olan İsa’nın sağında Meryem, solunda da Vaftizci Yahya yer almış. Havariler de Yahya ve Meryem’in yanında sıralanmış olarak betimlenmiş ve İsa’nın arkasında da melekler topluluğu yer almaktadır. Aslına bakarsanız bu melekler, İsa’nın Tanrı’nın meleklerinin desteğini aldığı sembolizmine çağrışım yapar. Bu freskte, seçilmişler koroları asıl yargı alanının üstünde ve altında dört bulut içinde yer alır. İsa’nın tahtının sol tarafında “Gel, ey Babamın sevgili kulu! Daha dünyanın kuruluşunda senin için hazırlanmış olan cenneti al” ve sağ tarafında da “Uzaklaş benden ey lanetlenen, şeytan ve onun melekleri için hazırlanmış olan sonsuz ateşe gir.” yazmaktadır. İsa’nın hemen altında tahtın hazırlanma sahnesinde taht üzerinde kapalı bir İncil ve tahtın önünde diz çöken Adem ve Havva betimlenmiştir. Tahtın hemen altındaki terazi ruhları tartmaktadır ve bu terazinin altındaki bir figür ile ellerinde defter tutmakta olan iki melek görülmektedir. Şöyle ki Hıristiyan kesimlerin bazı farklı inanış şekilleri vardır. Bazı Hıristiyan topluluklar kişinin günahlarının, kişinin vücut  ağırlığıyla eşdeğer olduğunu düşündüklerinden kendilerini terazide tartmak gibi bazı geleneklere sahiptir.

Konuyu toparlayacak olursak bir kiliseyi ziyarete gittiğinizde çevrenizdeki ikonaların tarihin kapısını aralayarak sizleri geçmişe, inancın gelişiminin yapı taşlarından biri olan Hıristiyanlık dininin başlangıcına götürdüğünü söylememiz yanlış olmaz.